Ο πρώτος πανηγυρισμός της Εθνικής Εορτής, στις 25 Μαρτίου 1838 στην Αθήνα
Ιστορικά
Καθιερώθηκε με το διάταγμα 980/15-3-1838 η ημέρα εθνικής εορτής «εις το διηνεκές»
Πριν από εκατόν πενήντα εννέα χρόνια γιορτάστηκε για πρώτη φορά επίσημα η 25η Μαρτίου ως ημέρα εθνικής εορτής. Στις 15 Μαρτίου 1838 συγκεκριμένα, με το διάταγμα 980, καθιερώθηκε επίσημα η 25η Μαρτίου ως παντοτινή, «εις το διηνεκές», εθνική εορτή των Ελλήνων.
Το διάταγμα αυτό εκδόθηκε δεκαεφτά χρόνια μετά την 25η Μαρτίου του 1821, που θεωρείται ως ημέρα έναρξης του αγώνα των Ελλήνων για ανεξαρτησία, ως ημέρα του ιερού όρκου των προγόνων μας για λευτεριά ή θάνατο, μπροστά στον ιεράρχη Παλαιών Πατρών Γερμανό.
Την πρόταση για την έκδοση του διατάγματος από τον βασιλιά Όθωνα είχε κάνει ο Γεώργιος Γλαράκης, γραμματέας της Επικρατείας επί των Εκκλησιαστικών, Δημοσίας Εκπαιδεύσεως και Εσωτερικών. Η εισήγηση του, που καθόριζε την 25η Μαρτίου ως ημέοα εθνικής εορτής, θεωρήθηκε ορθή και εύστοχη γιατί αποτελούσε ένα θαυμάσιο συνδυασμό του εθνικού με το θρησκευτικό στοιχείο. Διότι, όπως χαρακτηριστικά τόνιζε ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, το ελληνικό έθνος «εις την ιεράν του θρησκείαν οφείλει τας σημερινός αριστείας του, την ανεξαρτησίαν και πολιτικήν του ύπαρξιν, διότι μέγας ο Θεός των Χριστιανών όστις υπερασπίζεται τα δίκαια του...»
Το ιστοοικό κείμενο του διατάγματος 980/1838 που καθιέρωνε τη μεγάλη εθνική εορτή, έχει ως εξής:
«Επί τη προτάσει της Ημετέρας επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως Γραμματείας, θεωρήσαντες ότι η ημέρα της 25ης Μαρτίου, λαμπρά καθ' εαυτήν εις πάντα Έλληνα, διά την εν αυτή τελουμένην εορτήν του Ευαγγελισμού της Υπεραγιας Θεοτόκου, είναι προσέτι λαμπρά και χαρμόσυνος, διά την κατ’ αυτήν έναρξιν του υπέρ ανεξαρτησίας αγώνος του Ελληνικού Έθνους, καθιερούμεν την ημέραν ταύτην εις το διηνεκές ως ημέραν Εθνικής Εορτής και διατάττομεν την διαληφθείσαν Γραμματείαν να δημοσίευση και ενεργήση το παρόν Διάταγμα».
Αυτό το, πολύ μεγάλης εθνικής σημασίας, διάταγμα, άγνωστο γιατί και άξιο απορίας, δεν δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, παρά μονάχα στον ημερήσιο τύπο! Αυτή όμως η παράλειψη δεν μείωσε τον πανελλήνιο ενθουσιασμό για την καθιέρωση της γιορτής. Στις ψυχές εξάλλου των Ελλήνων, και χωρίς επίσημη καθιέρωση, η 25η Μαρτίου ήταν ημέρα ιερή, που σηματοδοτούσε τον αγώνα για εθνική ανάσταση.
Μερικά χρόνια πριν από το διάταγμα, γράφει ο Ρήγας Παλαμήδης, είχαν γίνει σκέψεις για καθιέρωση εθνικής εορτής που να θυμίζει την κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Ανεπίσημα ήδη κατά την ημέρα αυτή μνημονεύονταν οι ψυχές των ηρώων που πότισαν με το αίμα τους το δέντρο της λευτεριάς. Οι γεροντότεροι διηγούνταν με συγκίνηση στους νεώτερους τα κατορθώματα τους και πολλοί ιερωμένοι και λόγιοι εκφωνούσαν λόγους που θύμιζαν ηρωικές πράξεις. Η 25η Μαρτίου, καθώς σημειώνει ο Παλαμήδης, «ετιμάτο κατά τα τότε μέσα ως εθνική ουχί μόνον υπό των απελευθερωθέντων Ελλήνων, αλλά και υπό πάσης της Ελληνικής Φυλής».
Ο Παν. Σούτσος, με επιστολή του που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Αθηνά» στις 30 Οκτωβρίου 1843 υποστηρίζει ότι αυτός πρώτος, όταν ήταν σύμβουλος (τμηματάρχης) στη Γραμματεία Εσωτερικών, το 1834, εισηγήθηκε την «σύστασιν εθνικής εορτής... κατά την 25ην Μαρτίου».
Σχέδιο διατάγματος για την καθιέρωση της ημέρας αυτής ως εθνικής εορτής είχε συντάξει και ο Ι. Κωλέττης το 1835, όταν ήταν Γραμματέας των Εσωτερικών. Αυτό όμως δεν προωθήθηκε λόγω αποχώρησης του από την Γραμματεία...
Επιχειρήθηκε και το 1837 να προχωρήσει σχετική εισήγηση, αλλά εγκαταλείφθηκε γιατί δεν επαρκούσε ο χρόνος για την ολοκλήρωση της αναγκαίας διαδικασίας και άφησαν να γιορτα¬στεί άτυπα η 25η Μαρτίου του χρόνου εκείνου.
Τελικά, πάλι στο παρά πέντε, στις 15 Μαρτίου 1838, δημοσιεύθηκε το 980 διάταγμα για την Εθνική Εορτή.
Η πρώτη εγκύκλιος για την Εθνική Εορτή
Δύο μέρες μετά την έκδοση του διατάγματος εκδόθηκε από την Γραμματεία της Επικρατείας εγκύκλιος που κοινοποιούσε το διάταγμα στην Περιφερειακή Διοίκηση και έδινε οδηγίες για τον λαμπρό εορτασμό της μεγάλης ιστορικής ημέρας σε όλη την Ελλάδα.
Η εγκύκλιος, που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΦΗΜΗ (φύλλο 106) στις 19 Μαρτίου του 1838 έχει ως εξής:
«Η επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως Γραμματεία της Επικρατείας.
Προς τας Διοικητικός αρχάς του Κράτους.
Η Α. Μ. ο Σ. ημών Βασιλεύς, λαβών υπ' όψιν, ότι η ημέρα της 25ης Μαρτίου, λαμπρά καθ' εαυτήν εις πάντα Έλληνα διά την εν αυτή τελουμένην εορτήν του Ευαγγελισμού της Υπεραγίας Θεοτόκου, είναι προσέτι λαμπρά και χαρμόσυνος, διά την κατ' αυτήν ταύτην την ημέραν έναρξιν του υπέρ της Ανεξαρτησίας αγώνος του Ελληνικού Έθνους, ηυδόκησεν διά Β. Διατάγματος εκδοθέντος την 15ην του παρόντος μηνός υπ. αρ. 980, να καθιέρωση την ημέραν ταύτην εις το διηνεκές ως ημέραν ΕΘΝΙΚΗΣ ΕΟΡΤΗΣ.
Τούτο γνωστοποιούντες εις υμάς διά της παρούσης, σας προσκαλούμε, κύριε Διοικητά, συνεννοούμενοι με την Επιτόπιον Εκκλησιαστικήν Αρχήν, να κάμετε γνωστήν εις τους υπό την ημετέραν Διοίκησιν διατελούντες λαούς την Υ. (=Υψηλοτάτην) ταύτην της Α. Μ. απόφασιν, πανηγυρίζοντες λαμπρώς την Εορτήν ταύτην, προσεγγίζουσαν ήδη κατά το ενεστώς έτος και μέλλουσαν να τελήται ενιαυσίως εις το διηνεκές».
Εν Αθήναις
τη 17 Μαρτίου 1838
Ο Γραμματεύς Γ. Γλαράκης»
Ο πρώτος εορτασμός στην πρωτεύουσα
Ας δούμε όμως πώς γιορτά¬στηκε επίσημα, για πρώτη φορά εδώ στην Αθήνα, την πρωτεύουσα του ελευθέρου πλέον ελληνικού κράτους, η 25η Μαρτίου του 1838.
Ο εορτασμός έγινε με βάση το επίσημο πρόγραμμα που εκδόθηκε το έτος εκείνο στις 23 Μαρτίου. Τη γενική επιμέλεια του, όπου περιλαμβανόταν και το καθιερωμένο «προβάδισμα των εν Αθήναις δημοσίων αρχών» είχε ο τότε διοικητής της Αττικής Κωνσταντίνος Αξιώτης, που τελικά πέτυχε στο έργο του και επαινέθηκε δημόσια.
Πρέπει στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι η Αθήνα του 1838 κατά τον πρώτο εορτασμό της Εθνικής Παλιγγενεσίας, μολονότι ένδοξη και ιστορική πόλη, είχε πολλές ελλείψεις. Ήταν μια μικρή πληθυσμιακά πόλη με ελλείψεις σε κτίρια και δρόμους και αντιμετώπιζε γενικά δύσκολες συνθήκες ζωής. Τρία μόλις χρόνια είχαν περάσει από τότε που οι πολιτικές και στρατιωτικές αρχές του νεοσύστατου κράτους είχαν μεταφερθεί εδώ από το Ναύπλιο. Το Ναύπλιο, ως γνωστόν, είχε γίνει η πρώτη προσωρινή πρωτεύουσα του ελληνικού έθνους.
Ο Όθων είχε καταλύσει αρχικά στο αρχοντικό του Κοντο-σταύλου, κοντά στην Παλαιά Βουλή, και ύστερα από λίγο στεγάστηκε σ' ένα μονώροφο οίκημα κοντά στην Πλατεία Κλαυθμώνος.
Τα προοίμια της Εθνικής Εορτής άρχισαν την παραμονή το βράδυ με 21 κανονιοβολισμούς. Και την άλλη μέρα, Παρασκευή πρωί, ανήμερα του Ευαγγελισμού, η Αθήνα ξύπνησε με 21 νέους κανονιοβολισμούς που θύμιζαν ηρωισμούς και θυσίες του αθάνατου '21 των Ελλήνων. Άρχισαν έπειτα να χτυπούν πανηγυρικά οι καμπάνες των εκκλησιών.
Ο επίσημος εορτασμός έγινε στον παλιό -καθεδρικό τότε- ναό της Αγίας Ειρήνης, στην οδό Αιόλου. Οι Αθηναίοι είχαν κατεβεί οικογενειακώς και με δάκρυα στα μάτια χειροκροτούσαν και ζητωκραύγαζαν τους προσερχόμενους δοξασμένους αγωνιστές φουστανελοφόρους, τους δασκάλους του γένους, τους πρώτους πανεπιστημιακούς καθηγητές, την κυβέρνηση και τον κλήρο. Ο βασιλιάς Όθων και η βασίλισσα Αμαλία, που φορούσαν ελληνικές ενδυμασίες, προσήλθαν με άμαξα στην Αγία Ειρήνη λίγο πριν από την Δοξολογία. Στις 9 το πρωί άρχισε η Δοξολογία όπου χοροστάτησε ο Μητροπολίτης, πρώην Ταλαντίου, Νεόφυτος Μεταξάς, επίσκοπος Αττικής, που είχε πάρει μέρος στον αγώνα της εθνεγερσίας του 1821. Ήταν εκεί, παρόντες για να τιμήσουν τη μεγάλη γιορτή, πολιτικοί, στρατιωτικοί, δημοτικές αρχές, δικαστές και διάφορες συντεχνίες.
Η συμμετοχή του λαού της Αθήνας και όλων των περιχώρων της Αττικής στην εθνική εορτή ήταν πρωτοφανής. Τα πλήθη είχαν κατακλύσει τον περίβολο του Ι. Ναού και όλους τους γύρω δρόμους. Άλλοι κρατούσαν κυανόλευκες σημαίες, άλλοι όπλα και άλλοι τύμπανα. Όλοι φανέρωναν τη χαρά, τον ενθουσιασμό και την υπερηφάνεια τους. Ο Ελληνικός Ταχυδρόμος στο φύλλο 22 της 27 Μαρτίου 1838 περιγράφει τους πανηγυρίζοντες στις εκδηλώσεις τους ως «παίζοντες διάφορα μουσικά όργανα και ζητωκραυγώντες μετ' ενθουσιασμού».
Ιδού τώρα και μια συνοπτική περιγραφή της γιορτής που μας διασώζει ο Ρήγας Παλαμήδης:
«Η τελετή εγένετο μεθ' όλης της πομπής και επισημότητος• είχον δε συνέλθει ενταύθα άπασαι σχεδόν αι δημοτικοί αρχαί της Αττικής και πλήθος λαού των περιχώρων μετά των σημαιών, όπλων και τύμπανων ώστε η πόλις των Αθηνών παριστά μέχρι της εσπέρας της επιούσης το θέαμα μεγαλοπρεπούς και τερπνής πανηγύρεως, εν πλήρει τάξει και ησυχία τελούμενης».
Λεβέντικος χορός στην πλατεία Κλαυθμώνος
Μπροστά στα Παλαιά Ανάκτορα, στη σημερινή Πλατεία Κλαυθμώνος, ο Δήμος Αθηναίων είχε στήσει αψίδα γιορταστική και εκεί άρχισε, μετά την Δοξολογία, το μεγάλο γιορταστικό πανηγύρι, με χορούς και τραγούδια. Έβρεξε κατά την ημέρα αυτή. Ήταν μια ελαφρά βροχή που κράτησε πέντε περίπου ώρες, αλλά το γεγονός αυτό δεν μείωσε την εορταστική διάθεση. Η αιφνίδια αυτή μεταβολή του καιρού, έλεγαν παλιοί αγωνιστές, ήταν ανάλογη μ' εκείνη της 25ης Μαρτίου του 1821, που είχε πέσει επίσης ημέρα Παρασκευή.
Όταν γύρω στο μεσημέρι επρόκειτο ν' αρχίσει ο χορός στην Πλατεία Κλαυθμώνος, με πρώτους χορευτές παλιούς μπαρουτοκαπνισμένους οπλαρχηγούς, συνέβη ένα συγκινητικό περιστατικό. Πρόβαλε ξαφνικά ανάμεσα στο πλήθος μια ηλι¬κιωμένη σεβάσμια γυναίκα με άσπρα μαλλιά και προχώρησε προς τους οργανοπαίκτες. Με τις κινήσεις της τους καλούσε να σιγήσουν γιατί κάτι ήθελε να πει. Κι όταν τα μουσικά όργανα σίγησαν η ηλικιωμένη γυναίκα, που ήταν η Δέσποινα Λέκκα, α¬ξίωσε να χορέψει πρώτη και είπε:
«Παιδιά μου, σήμερα δικαιούμαι να μπω κι εγώ στο χορό. Και θα χορέψω πρώτη γιατί, σ' αυτόν τον τόπο έχασα στον Αγώνα της Λευτεριάς τρεις αντρειωμένους. Δυο αδέρφια και τον μοναχογιό μου...»
Και λέγοντας αυτά η χαροκαμένη μάνα και αδελφή γενναίων παλικαριών άνοιξε τον λεβέντικο χορό. «Και με δάκρυα στα μάτια συνεχόρευε και συναγάλλετο». Θεωρούσε αυτήν την πρωταγωνιστική συμμετοχή της στο πρώτο ξεφάντωμα της μεγάλης εθνικής εορτής χρέος και τιμή της για τη θυσία των δικών της!
Μια «κυρία των τιμών» γράφει σε επιστολή της
Σχετικά με τον πρώτο εορτασμό της 25ης Μαρτίου, για τις εκδηλώσεις που έγιναν, αλλά και για το προαναφερόμενο περιστατικό της Δέσποινας Λέκκα, αναφέρεται και η επί των τιμών κυρία Φον Νόρντενφλικτ σε επιστολή της που έχει ημερομηνία 25 Μαρτίου 1838. Γράφει μεταξύ άλλων:
«Σήμερον είναι η επέτειος της αναγεννήσεως της Ελλάδος. Ο βασιλεύς την ανεκήρυξεν εθνικήν εορτήν, η δε σκέψις αύτη, γενομένη αποδεκτή μετ' ενθουσιασμού υφ' απάντων των Ελλήνων, θέλει επαυξήσει την ευγνωμοσύνην και την αγάπην του λαού προς τον άνακτα. Ήδη περί την 5ην της πρωίας ανήγγειλαν κανονιοβολισμοί και μουσική την εορτήν...
»(...)Εις τας 9 κατηυθύνθησαν οι βασιλείς φέροντες το εθνικόν ένδυμα εφ' αμάξης εις τον ναόν, όπου εψάλη δοξολογία. Εκ πάντων των πέριξ χωρίων είχον προσέλθει οι χωρικοί με τας κυανόλευκους σημαίας...
»(...)Άπαντες οι χωρικοί ήσαν καλώς και καθαρά ενδυμένοι. Επί των προσώπων των έλαμπαν η χαρά και η ευχαρίστησις.
»Μετά ταύτα συνηθροίσθησαν υπό τον εξώστην, επί του οποίου οι βασιλείς ίσταντο και μετ' ολίγον ήρχισεν υπό τον ήχον της χωρικής μουσικής η εκτέλεσις τού, οτέ μεν υπό δύο οτέ δε υπό πλειόνων προσώπων, χορευομένου τοσούτον ιδιορρύθμου ελληνικού χορού. Εσχηματίαθησαν διάφοροι κύκλοι χορευτών επί της μεγάλης πλατείας προ των ανακτόρων, έλαβεν δε χώραν και επεισόδιον, το οποίον μοι υπενθύμισε την αρχαίαν εποχήν.
«Όπως πάντοτε εξετελέσθη και ταύτην την φοράν ο ελληνικός χορός υπ' ανδρών μόνον. Αίφνης προσέρχεται γυνή τις μεταξύ δύο χορευτών και καταλαμβάνουσα την θέσιν του ενός λέγει:
»- Σήμερον δικαιούμαι κι εγώ να χορέψω κι ίσως περισσότερο από σας, διότι απώλεσα εις τον περί ανεξαρτησίας αγώνα τους αδελφούς και τους υιούς μου». (Σημ.: αντί τον μοναχογιό, «υιούς μου» γράφει η Νόρντεκφλικτ).
Στο σημείο αυτό η Νόρντενφλικτ βλέπει στο πρόσωπο της Ελληνίδας αυτής την αρχαία η¬ρωική Σπαρτιάτισσα μάνα και γράφει:
«Πώς σας φαίνεται τούτο; Δεν είναι αυταί λέξεις αρχαίας Σπαρτιάτιδος;».
Χόρεψαν και τραγούδησαν εκείνη την ημέρα οι Αθηναίοι και οι κάτοικοι των περιχώρων ως αργά το βράδυ. Μετά τους μπαρουτοκαπνισμένους αγωνιστές πήραν τη σκυτάλη οι νέοι και οι νέες, τα βλαστάρια του γένους. Ακούστηκαν ηρωικά τραγούδια με ύμνους στη λεβεντιά, «που δεν λησμονιέται και δεν ξαποτιμιέται...».
Το βράδυ της μεγάλης εορταστικής αυτής ημέρας, μολονότι τα μέσα ήταν πενιχρά και πρωτόγονα, η πρωτεύουσα φωταγωγήθηκε. Φωτιές άναψαν στην Ακρόπολη αλλά και στον Λυκαβηττό.
Εντύπωση προκάλεσε το βράδυ εκείνο ένας μεγάλος φωτεινός σταυρός που σχηματίστηκε ψηλά στ' απότομα βράχια του Λυκαβηττού με καιόμενα ξύλα και ρητίνες (ή με φανάρια). Ο σταυρός αυτός πλαισιωνόταν από το σχηματισμένο με καιόμενες επίσης ρητίνες χριστιανικό σύνθημα: «Εν τούτω νίκα»!
Έτσι λοιπόν καθιερώθηκε και έτσι γιορτάστηκε για πρώτη φορά στην Αθήνα η Εθνική Εορτή της 25ης Μαρτίου, το 1838. Και γιορτάζεται από τότε και θα γιορτάζεται «εσαεί», πάντα στο «διηνεκές», όπως γράφει το Διάταγμα 980, για να θυμίζει τον μεγάλο ξεσηκωμό του Έθνους, το ηφαίστειο της ελληνικής ψυχής κατά της 400χρονης παγερής τυραννίας του Τούρκου δυνάστη. Να θυμίζει τους μάρτυρες και ήρωες του γένους που έδωσαν το αίμα τους για την λευτεριά της πατρίδας και της Ορθοδοξίας.
Μιχ. Κ. Τσώλης
